Bà Lê Thị Nga là một trong những đại biểu đầu tiên bấm nút, phát biểu trong phiên thảo luận về dự thảo Bộ luật Tố tụng hình sự sửa đổi tại Quốc hội sáng nay, 17/6.

Đại biểu Lê Thị Nga: "Quyền im lặng" là một phương thức tự bảo vệ đơn sơ nhất, nhưng khả thi nhất cho người dân. (Ảnh: Việt Hưng)

Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp đi thẳng vào vấn đề đang nhận nhiều quan điểm trái chiều nhất hiện nay là đề xuất quy định “quyền im lặng” của người bị bắt, tạm giam, tạm giữ. Không dùng khái niệm “quyền im lặng”, bà Nga nhấn mạnh đây là quyền “không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”.

Bà Nga phân tích, đây là vấn đề xuất phát từ quyền tự nhiên của con người là quyền tự bảo vệ. Theo bà Nga, một người là thủ phạm nhưng có thể có hàng chục người bị tình nghi và bị tình nghi chưa phải là có tội. Luật cần đảm bảo quyền này cho những người bị tình nghi khi bản thân họ tự thấy chưa đủ điều kiện về nhiều mặt như kiến thức pháp luật, về thể chất, tinh thần; họ cần thời gian để bình tĩnh suy nghĩ cân nhắc, cần có người trợ giúp về mặt pháp lý để tránh tình trạng tự đưa mình vào tình thế bất lợi, tự buộc tội chính mình.

Nữ đại biểu chỉ rõ, thực tế cho thấy, lần đầu bị công an triệu tập, nhiều người mất bình tĩnh, thậm chí hoảng loạn, nhất là người ít hiểu biết pháp luật, vị thành niên, người dân tộc thiểu số, có những trường hợp đã tự sát tại nơi lấy lời khai hoặc nơi giam giữ. Bà Nga dẫn ví dụ trường hợp anh Hoàng Văn Ngài, người dân tộc H’Mông, tự sát năm 2013 tại Công an Gia Nghĩa - Đăk Nông sau 02 ngày bị triệu tập lên làm việc.

Quyền tự bảo vệ, theo đó, thực chất là một phần quan trọng của quyền bào chữa. Đây là một phương thức tự bảo vệ đơn sơ nhất, nhưng khả thi nhất cho người dân dù ở trình độ nhận thức pháp luật thấp nhất trước sự đối diện với cán bộ điều tra được đào tạo bài bản về thủ pháp điều tra, dầy dạn nghiệp vụ thẩm vấn.

Thực hiện quyền này, theo bà Nga, còn giúp giảm tối đa oan, sai.

“Nếu bỏ lọt tội phạm chỉ sai một lần thì làm oan đã nhân đôi số lần sai vì đã bao hàm cả bỏ lọt. Việc dùng mọi biện pháp (kể cả vũ lực) buộc nghi can phải khai nhận tội mà mình không thực hiện, sau đó hợp thức hóa, ngụy tạo chứng cứ khác cho phù hợp với diễn biến lời nhận tội, rồi lấy đó làm chứng cứ để buộc tội trước tòa - đây là nguyên nhân gốc rễ của những vụ án oan chấn động dư luận vừa qua” – Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp dẫn chứng với 3 vụ án điển hình là vụ kết tội Huỳnh Văn Nén, vụ Nguyễn Thanh Chấn hay vụ Trần Văn Đỡ (Sóc Trăng).

Bà Nga lập luận, “quyền im lặng” đã được thể hiện trong công ước quốc tế về quyền dân sự chính trị mà Việt Nam tham gia từ năm 1982, quy định về nội hàm trong Hiến pháp 2013 cũng như Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Hình sự hiện hành. Tuy nhiên, những tồn tại trong thực tiễn là do kỹ thuật lập pháp không quy định trực tiếp quyền không trình bày lời khai mà chỉ có thể hiểu gián tiếp nên thực tế những quy định trên không được chấp hành nghiêm.

Cùng với những hạn chế của tố tụng thẩm vấn, "suy đoán có tội" đã trở thành khá phổ biến. Điều tra, truy tố, xét xử sẽ được kết thúc một cách nhanh chóng nếu có được lời nhận tội. Vì vậy, thực tế nhiều trường hợp đã biến từ "quyền trình bày lời khai" thành nghĩa vụ phải khai báo và đã từng xảy ra mớm cung, bức cung, nhục hình. Từ đó, việc không thực hiện quyền trình bày lời khai cũng bị đánh giá là "thiếu thành khẩn", "không hợp tác với cơ quan tố tụng"; nghi can tự bào chữa bị coi là "quanh co, chối tội hòng trốn tránh trách nhiệm”. Tất cả những tình tiết này đều bị tòa án dùng làm căn cứ để quyết định mức án nặng hơn.

Nữ đại biểu “phê” thẳng: “Việc lãnh đạo liên ngành tư pháp trung ương vừa qua vẫn kiên trì bảo vệ bản án kết tội Hồ Duy Hải trên cơ sở chủ yếu căn cứ vào lời khai nhận tội của Hải mà bỏ qua hàng loạt vi phạm rất nghiêm trọng về nội dụng và tố tụng theo tôi cũng là một minh chứng rõ ràng của xu hướng suy đoán có tội”.

Ủng hộ quy định về “quyền im lặng” thể hiện trong dự thảo Bộ luật sửa đổi lần này, bà Nga nhận định, điều đó sẽ giúp cho bị can, bị cáo thấy rõ quyền của mình, người tiến hành tố tụng thấy rõ nghĩa vụ và giúp Nhà nước chống oan, sai. Đây cũng là tiền đề rất quan trọng để thực hiện nguyên tắc “trách nhiệm chứng minh”, “suy đoán vô tội”, “đảm bảo quyền bào chữa”.

Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp cung nêu quan điểm ủng hộ đề xuất bắt buộc ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung. Quy định này, theo bà Nga, nhằm đảm bảo minh bạch quá trình hỏi cung, ghi nhận khách quan hoạt động nghiệp vụ của điều tra viên, kiểm sát viên, luật sư; là bằng chứng khách quan để bảo vệ điều tra viên nếu bị nghi can vu cáo bức cung, nhục hình và bảo vệ nghi can nếu việc bức cung, nhục hình là có thật, bảo vệ luật sư nếu bị nghi ngờ là xui cho bị can chối tội.

Bác bỏ quan điểm cho rằng quy định này thiếu khả thi vì không đủ kinh phí, bà Nga dẫn lại lời Bộ trưởng Công an Trần Đại Quang tại phiên chất vấn trong kỳ họp cuối năm 2013 khẳng định Bộ này đang lựa chọn giải pháp và từng bước lắp đặt thiết bị nhằm đảm bảo an ninh, an toàn và tăng cường quản lý, giám sát các hoạt động hỏi cung.

Theo đó, trong báo cáo giám sát oan sai vừa qua, UB Thường vụ Quốc hội cũng đã kiến nghị Chính phủ đầu tư kinh phí cho thiết bị ghi âm, ghi hình để ghi nhận chứng cứ, chống bức cung nhục hình.

Như vậy, Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp khái quát, cả Bộ Công an, VKS tối cao, Toà án tối cao, UB Thường vụ Quốc hội và UB Thẩm tra đã cơ bản đồng tình với chủ trương này, sự đồng thuận đã đủ để luật hoá quy định trong lần sửa Bộ luật Tố tụng hình sự này.